Żołnierze Niezłomni w powiecie jasielskim

Zakończenie II wojny światowej nie przyniosło Polakom upragnionej wolności. W miejsce wycofujących się wojsk niemieckich wkroczyła armia radziecka wspomagając działaczy komunistycznych, którzy z nadania Józefa Stalina mieli rządzić Polską. Rzeczpospolita traciła suwerenność. Środowiska niepodległościowe, które podczas wojny prowadziły ruch oporu wobec okupanta hitlerowskiego nie mogły się z tym pogodzić. Musiały podjąć walkę. Niektórzy prowadzili działania z bronią w ręku. Dziś określa się ich mianem „Żołnierzy Wyklętych”. W okresie PRL-u bowiem władze starały się, aby pamięć o nich wymazać bądź też znieważyć określając mianem „pospolitych bandytów”. Termin „Żołnierze Wyklęci” został po raz pierwszy użyty w 1993 r. podczas wystawy zorganizowanej na Uniwersytecie Warszawskim pt. „Żołnierze Wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.” Jej autorem był Leszek Żebracki.

19 I 1945 r. Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki rozwiązując AK w rozkazie do żołnierzy pisał: Dalszą swą pracę prowadźcie w duchu pełnej niepodległości państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Część działaczy AK weszła w skład mocnej zakonspirowanej organizacji NIE „Niepodległość”. Działała ona do 7 V 1945 r. kiedy to gen. Władysław Anders pełniący obowiązki Naczelnego Wodza w jej miejsce powołał Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj. Miała ona objąć zwierzchnictwo nad rozwijającym się ruchem oporu oraz zapewniać łączność podziemia niepodległościowego z rządem emigracyjnym. Komendę nad Podokręgiem Rzeszów DSZ objął mjr Łukasz Ciepliński „Pług”. W skład Inspektoratu Jasło wchodziły obwody: Krosno, Jasło, Brzozów i Sanok. Jasielską „NIE”-DSZ organizował ppłk. Józef Modrzejewski „Lis”, kpt. Antoni Halik „Gazda”, ppor Antoni Zawadzki „Teresa”, por. Eugeniusz Kiszczuk „Dąbrowa”. Jednym z zadań DSZ było opanowywanie tworzonych żywiołowo oddziałów partyzanckich. Ale wobec represji stosowanych przez nowe komunistyczne władze i radzieckich „doradców” latem 1945 r. całe okręgi dawnego AK odmawiały wyjścia z podziemia. DSZ rozwiązano 5 VIII 1945 r. 2 IX 1945 powstała zakonspirowana organizacja polityczna Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość WiN, której kadrą stali się żołnierze AK - „NIE”- DSZ. Powiat jasielski wszedł organizacyjnie w skład Rejonu Krosno, który z kolei wchodził w skład Okręgu Rzeszów WiN. Celem działania organizacji miała być przede wszystkim samoobrona, a akcje zbrojne skierowane były przeciw szczególnie niebezpiecznym funkcjonariuszom aparatu represji. Na czele Rejonu Krosno stanął Józef Modrzejewski , od marca do października 1946 r. kierował nim Ludwik Marszałek „Kacper”. Radą WiN Jasło od grudnia 1945 zawiadywał Eugeniusz Kiszczuk „Dąbrowa”, a od połowy 1946 r. Adam Droździewicz „Jaskółka”. Bojową strukturę WiN stanowiły oddziały Straży. Kierownikiem Straży WiN Jasło został Józef Mitoraj „Sowiński”. Jego oddział liczący ok. 90 ludzi działał w północno-zachodniej części ówczesnego powiatu jasielskiego oraz obejmował przyległe części powiatów tarnowskiego i gorlickiego. Początkowo oddziałem dowodził Jan Duda „Czarny”, a po jego aresztowaniu jesienią 1945 dotychczasowy zastępca Józef Mitoraj „Sowiński”. W 1946 r. oddział ten przeprowadził ponad 50 akcji. We wrześniu 1946 r. po obławie zorganizowanej przez Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego z powiatu jasielskiego i gorlickiego wspierane przez żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego Mitoraj został aresztowany, a oddział rozbity.

Dużym poparciem społecznym w powiecie jasielskim jeszcze od czasów II RP cieszył się ruch narodowy. W okresie II wojny światowej funkcjonowała tutaj Narodowa Organizacja Wojskowa współpracująca na tym obszarze z AK. Od stycznia do sierpnia 1945 r. komendantem NOW na powiat jasielski był ppor. Władysław Szewczyk „Sielski”. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski żołnierze NOW nie ujawniali się uznając, że „wobec sowieckich podstępów i zbrodni należy prowadzić nadal działalność niepodległościową”. W powiecie jasielskim działały dwie zbrojne grupy NOW: oddział Romana Myśliwca „Wrzosa” – do 17 października 1945, kiedy to po amnestii dowódca się ujawnił oraz oddział Karola Żabińskiego „Edwarda”. Zasięg działania tych oddziałów obejmował głównie północno-zachodnią część powiatu jasielskiego (Trzcinica, Przysieki, Bączal Górny) choć oddział „Wrzosa” przeprowadzał akcje również w powiecie strzyżowskim (m.in. Lubla, Kozłówek).

Na pograniczu powiatów jasielskiego i krośnieńskiego, a także strzyżowskiego oraz okolic Ropczyc działał oddział Józefa Cieśli „Topór”. W jego skład weszli przede wszystkim żołnierze Batalionów Chłopskich odpowiedzialni za szereg akcji przeprowadzonych przeciwko Niemcom, m.in. na terenach położonych w okolicach Nowego Żmigrodu. Po zakończeniu wojny nie mając złudzeń co do intencji władz sowieckich wyzwolicieli niezależnie od władz PSL Józef Cieśla zdecydował się na kontynuację działalności w konspiracji. Faktyczną działalność zbrojną grupa „Topór” rozpoczęła jesienią 1949 r. początkowo na terenie powiatu krośnieńskiego. Od czerwca 1950 r. oddział Cieśli ukrywał się lasach otaczających Nowy Żmigród i okolice (m.in. Samoklęski, Mrukowa, Czekaj). Został on rozbity, a Józef Cieśla „Topór” aresztowany we wrześniu 1955.

Nie tylko prowadzenie działań zbrojnych było metodą walki o suwerenną, demokratyczną Polskę. Działalność opozycyjną wobec władz komunistycznych, ale zarazem legalną, prowadziło Polskie Stronnictwo Ludowe, którego prezes Stanisław Mikołajczyk objął tekę wicepremiera i ministra rolnictwa w TRJN. Ludowcy mieli nadzieję, że metodami demokratycznymi, ciesząc się dużym poparciem społecznym przejmą władzę w strukturach administracji lokalnej, a następnie uda im się wygrać wybory parlamentarne. W powiecie jasielskim PSL cieszyło się bardzo dużą popularnością. W 1946 r. liczba członków przekroczyła 4,5 tys. i była to zdecydowanie najsilniejsza formacja polityczna. Władze komunistyczne prowadziły wobec ludowców zakrojone na szeroką skalę zwłaszcza od 1946 r. represje. Wielu działaczy zostało aresztowanych. Zdarzały się śmiertelne pobicia przez „nieznanych sprawców”. Do najbardziej aktywnych w powiecie jasielskim działaczy PSL należeli: Józef Goleń, Jan Madejczyk, Ignacy Ziemski, Franciszek Grzywacz, Jan Siepietowski.

Szczególnie dużą aktywność na terenie powiatu i samego miasta Jasła przejawiała organizacja Młodzież Wielkiej Polski związana ze Stronnictwem Narodowym. Organizacyjnie wchodziła w skład struktur małopolskich w ramach tzw. Pługa V Sanok. Kierownikiem MWP na powiat jasielski był początkowo Stanisław Dybka „Dolek”, a następnie Bronisław Pięta „Kmicic”. Jak wynika z programu celem MWP było prowadzenie działalności uświadamiającej w duchu idei narodowo-katolickich, a także przygotowywanie się na odsunięcie komunistów od władzy po wyborach parlamentarnych. Młodzież gimnazjalna kolportowała ulotki, kartki do głosowania na rzecz PSL jako jedynej legalnej opozycji. Trzykrotnie uczeń gimnazjalny Stanisław Gleń wysadzał pomnik ku czci Armii Czerwonej w Parku Miejskim w Jaśle. Za aktywną działalność w MWP represjonowani byli m.in. Ludwik Ochwat, Bronisław Pięta, Stanisław Skrzypek, Marian Skrzypek. Młodzież Wielkiej Polski w wyniku licznych aresztowań działaczy przestała istnieć w 1947 r.

Pomnik Żołnierzy Wyklętych został poświęcony pamięci tych, którzy po II wojnie światowej nie godzili się z utratą suwerenności przez Polskę. Niektórzy prowadzili walkę zbrojną jako „Żołnierze Niezłomni”, inni wierzyli w możliwość prowadzenia działalności opozycyjnej legalnie, jak PSL, a jeszcze inni, jak Młodzież Wielkiej Polski koncentrowali się na działalności konspiracyjnej kontynuując mały sabotaż z czasów wojny, tym razem przeciw władzom komunistycznym. Ich wszystkich łączyła jednak idea najwyższa – wolna od obcych wpływów, suwerenna, prawdziwie demokratyczna Polska.

Zawsze powinniśmy o nich pamiętać!

Opracowała: mgr Anita Ernt-Świetlicka